- Εισαγωγή: Η ιστορική πορεία της ολοκλήρωσης της δομής του ατόμου
- Το άτομο και η διακριτότητα της ύλης
- Οι ατομιστικές αντιλήψεις στη διάρκεια των μέσων χρόνων
- H Eπανεμφάνιση του Aτόμου
- Το ξεκίνημα της σύγχρονης ατομικής θεωρίας
- Αρχικές αντιδράσεις και τελική εδραίωση της ατομικής θεωρίας
- Η διερεύνηση της δομής του ατόμου
Το άτομο και η διακριτότητα της ύλης
Στην αρχαία Ελλάδα αναπτύχθηκε εκτός των άλλων και η φιλοσοφία, στα πρώτα της στάδια ως φυσική φιλοσοφία, δηλαδή προσπάθεια ερμηνείας του κόσμου. Αυτό που στους μεταγενέστερους χρόνους είναι γνωστό ως δίλημμα μεταξύ του εμπειρισμού και του θετικισμού, ή απλούστερα αν οι αισθήσεις είναι ικανές να δώσουν ικανοποιητική περιγραφή του κόσμου ή ο νους του ανθρώπου είναι που κάνει τον κόσμο να υπάρχει, ξεκίνησε πάλι από εκείνη την περίοδο.
Καταρχήν εμφανίστηκαν οι «απλούστερες» μονιστικές θεωρίες. Με τον όρο αυτό αναφέρονται οι φιλοσοφικές εκείνες προτάσεις που προσπαθούσαν μέσα στο φαινομενικό χάος των μεταβολών και των μορφών των σωμάτων να διακρίνουν το ένα και μόνο βασικό συστατικό του κόσμου καθώς και την κινούσα δύναμη.
Προφανώς προτάθηκαν διάφορα σώματα με υλική υπόσταση όπως το νερό, ο αέρας, η φωτιά καθώς και με λιγότερο χειροπιαστή παρουσία όπως το άπειρο και ο αιθέρας.
Οι Ελεάτες
Σαν αντίδραση σ' αυτές τις αντιλήψεις εμφανίστηκε στο προσκήνιο η σχολή των Ελεατών δηλαδή αυτών που είχαν ως πατρίδα ή χώρο δράσης την Ελέα της Μεγάλης Ελλάδας. Κυριότεροι εκπρόσωποι της σχολής αυτής είναι ο Παρμενίδης και ο Ζήνων. Αυτοί παρατήρησαν καταρχήν την φθίνουσα κίνηση των σωμάτων που φαινομενικά ήταν «ελεύθερα» και θεώρησαν ότι για να υπάρχει ακόμη ο κόσμος δεν μπορεί παρά να είναι αιώνιος, σταθερός και άφθαρτος, αφού κάθε κίνηση θα οδηγούσε αναπόφευκτα στην τελική στασιμότητα. Κατά συνέπεια οι παρατηρούμενες κινήσεις είναι μια «παραίσθηση» και μόνο ο νους μπορεί να κατανοήσει την αλήθεια.
Τα εξεζητημένα «παράδοξα» που εισηγήθηκαν ήταν που δημιούργησαν γενικότερο προβληματισμό και οδήγησαν πολλούς από τους επόμενους φιλοσόφους πρώτον μεν ν' αντιταχθούν στη θεώρηση αυτή και δεύτερον (σπουδαιότερο) να εγκαταλείψουν τον μονισμό τον οποίο θεώρησαν ως πηγή της διατύπωσης των αντιλήψεων των Ελεατών.
Τα κυριότερα παράδοξα των Ελεατών είναι σχετικά με την κίνηση του βέλους που εκτοξεύεται εναντίον ενός στόχου και η περίφημη καταδίωξη της χελώνας από τον Αχιλλέα. Εφόσον η κίνηση είναι ουτοπία, το βέλος δεν πρόκειται ποτέ να φθάσει στο στόχο του και ο Αχιλλέας ποτέ δεν θα φτάσει την προπορευόμενη χελώνα.
Αν ο Αχιλλέας ξεκινήσει σε μια απόσταση πίσω από τη χελώνα τότε η καθημερινή εμπειρία όλων καθώς και η Ομηρική παράδοση που θέλει τον ήρωα «γοργοπόδη» προβλέπει ότι θα φθάσει τη χελώνα και μάλιστα πάρα πολύ γρήγορα.
Η νοητική επεξεργασία του προβλήματος με τη λογική και μόνο ανάλυση που παραδέχεται η σχολή των Ελεατών προβλέπει ότι σε πρώτη προσέγγιση, όταν ο Αχιλλέας έχει φθάσει στο σημείο όπου ήταν αρχικά η χελώνα αυτή θα έχει μετακινηθεί για μικρό διάστημα, οπότε το πρόβλημα πάλι επανέρχεται στην αρχική του θέση με μικρότερη απόσταση να χωρίζει τα δύο μέρη.
Ωστόσο, σύμφωνα με το Ζήνωνα, πάντοτε η χελώνα θα προηγείται έστω και κατά πολύ μικρό διάστημα. Προφανώς η λύση στο θεωρητικό αυτό ζήτημα λύνεται με τη μαθηματική διαδικασία που είναι γνωστή ως απειροστός λογισμός αλλά αυτή η προσέγγιση δεν ήταν δυνατή με τις μαθηματικές γνώσεις του καιρού εκείνου και ούτε θα ήταν παραδεκτή από τους φιλοσόφους.
Οι Ατομικοί φιλόσοφοι
Μέσα στους αντιτιθέμενους προς τους Ελεάτες συγκαταλέγονται και οι λεγόμενοι Ατομικοί φιλόσοφοι Λεύκιππος και ο Δημόκριτος.
Ο Λεύκιππος θεωρούσε τον εαυτό του ενδιάμεσο μεταξύ των προηγουμένων φιλοσοφικών θεωριών και με τη δημιουργία της θεωρίας του προσπαθεί να βρει κάποιες εφαρμογές της στηριζόμενος σε μια απλοϊκή ενορατικότητα παρά στην προσπάθεια να διαμορφώσει ένα συνολικό σύστημα για τον κόσμο.
Ο Δημόκριτος συστηματοποίησε την θεωρία του ατομισμού, της έδωσε βάθος αλλά και συνοχή και δημιούργησε μια χαλαρή αλλά ενιαία κοσμοθεωρία για τον κόσμο όσο και τον άνθρωπο. «το ον υπάρχει τόσο όσο και το μη ον» (αντίθεση στον Παρμενίδη). Η φαινόμενη διαρκής γένεση και φθορά = αναδιάταξη ατόμων, πραγματικών όντων, άφθαρτων και συμπαγών.
Οι άπειροι συνδυασμοί των ατόμων δημιουργούν τα διάφορα σώματα των οποίων η εξωτερική μορφή και οι ιδιότητες οφείλονται ακριβώς στο πλήθος, το είδος και τον τρόπο διάταξης των ατόμων που τα αποτελούν. Το χρώμα προφανώς είναι μια βασική ιδιότητα των σωμάτων και, κατά τον Δημόκριτο, οφείλεται στη διάταξη των ατόμων στην επιφάνεια, αφού εκεί θα ανακλάσουν και θα επιστρέψουν στον παρατηρητή το φως. Το φως πάλι, προκύπτει πως θεωρείται σωματιδιακό, αποτελούμενο από μικρότατα τεμάχια που κινούνται ταχύτατα χάρις στο μικρό τους μέγεθος και το σφαιρικό τους σχήμα! Τα λεπτότερα και σφαιρικότερα άτομα, αποτελούν προφανώς και τα τελειότερα και για τον λόγο αυτό θεωρείται ότι αποτελούν τις ψυχές των όντων (απόλυτος υλισμός).
Επίκουρος. Είναι φιλόσοφος αθηναϊκής καταγωγής που έζησε στα τέλη του 4ου και τις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. Αυτός επικεντρώθηκε στην ηθική φιλοσοφία. Αξίζει να σημειωθούν όμως κάποια σημεία που σχετίζονται με τις ατομιστικές αντιλήψεις. Συγκεκριμένα και βασιζόμενος προφανώς σε εμπειρικές παρατηρήσεις δέχθηκε την κίνηση των ατόμων προς τα κάτω και μάλιστα υπέθεσε ότι στο περιβάλλον κενό, όλα τα άτομα ανεξαρτήτως μεγέθους θα είχαν την ίδια ταχύτητα πτώσης, κάτι που έπρεπε να περιμένει πολλούς αιώνες για να διαπιστωθεί πειραματικά.
Υπέθεσε ακόμη ότι σε κάποια τυχαία σημεία της τροχιάς τους και για τυχαίο χρόνο και διάστημα, μερικά άτομα αποκλίνουν από την προκαθορισμένη τους πορεία και αυτό είναι που δημιουργεί τις απαραίτητες συγκρούσεις για τον σχηματισμό των διαφόρων σωμάτων.
Με τον τρόπο αυτό εισήγαγε την έννοια της βούλησης του καθενός ατόμου και με τον συνολικό παραπάνω συλλογισμό απέφυγε το αδυσώπητο και προδιαγεγραμμένο πεπρωμένο.
Ο Δημόκριτος φυσικά δεν είχε αντιμετωπίσει το πρόβλημα αυτό επειδή στη δική του θεώρηση ο άπειρος σε έκταση κόσμος με την απόλυτη τυχαιότητα στην κίνηση είχε καταργήσει τις τυπικές έννοιες του «πάνω» και του «κάτω», η κίνηση ήταν εντελώς χαοτική (όπως περίπου, σε πεπερασμένο παράδειγμα η κίνηση Brown).
Τίτος Λουκρήτιος Κάρος
Ο Τίτος Λουκρήτιος Κάρος, Ρωμαίος ποιητής από τους «ελάσσονες» για τον οποίο είναι γνωστό ένα μόνο έργο ημιτελές κι αυτό, το επικού ύφους διδακτικό ποίημα De Rerum Natura, δηλαδή «περί της φύσεως των πραγμάτων».
Στο έργο του αυτό αναμφίβολα παρουσιάζει όσα έχει ενστερνιστεί από τις διδαχές του Επίκουρου αφού επιχειρεί να ανατρέψει το φόβο του θανάτου από τον φίλο του στον οποίο απευθύνεται.
Στο πρώτο μέρος αναφέρεται γενικά στο «είναι» και το «μη είναι», τα άτομα και την κίνησή τους, το άπειρο καθώς και τη φύση του νου και του πνεύματος τα οποία θεωρεί υλικά και ταυτισμένα με το ον στο οποίο αναφέρονται.
Στο δεύτερο μέρος δίνει μια ατομιστική περιγραφή φαινομένων που σχετίζονται με τη σκέψη, τις αισθήσεις, τις φυσικές δυνάμεις, τις καλλιέργειες κλπ.
Η επίδραση του Λουκρήτιου μέσω των λατινικών του κι όχι της ποιητικής του δεινότητας είναι που έδωσε το βήμα που χρειαζόταν κάποιοι, όπως ο Pierre Gassendi στα μέσα του 17ου αιώνα για να διαρρήξουν τους ισχυρούς δεσμούς με τα Αριστοτελικά κείμενα (εφαρμοσμένα από τους κυρίαρχους σχολαστικιστές με υπόδειξη ή με υποστήριξη της εξουσίας της δυτικής ρωμαϊκής εκκλησίας).
Η συμμετοχή της παπικής εκκλησίας στη διατήρηση ή απόρριψη αρχαίων ελληνικών κειμένων, σύμφωνα με τη συμφωνία τους ή όχι με τις αντιλήψεις της στήριξε μια μεγάλη σειρά από ερευνητές οι οποίοι επιτίθενται συλλήβδην στην «ελληνική επιστήμη» και βρίσκουν την ευκαιρία να τη διακρίνουν από τη «σύγχρονη επιστήμη».
Με την έννοια αυτή, προσκολλώνται στις δοξασίες του Λουκρήτιου και θεωρούν ότι η ατομική αντίληψη του Δημόκριτου είναι μεταφυσικής σημασίας και εκτός των άλλων σχετίζεται και με τους αγγέλους!
Αυτό είναι εντελώς αβάσιμο, είναι εφεύρημα των μεσαιωνικών δυτικών πατέρων για να αποδώσουν κάποιο έργο στους αγγέλους στη σύγχρονη εποχή, οπότε τους «τοποθέτησαν» δίκην ποντικιών να περιστρέφουν τις αόρατες κρυστάλλινες σφαίρες στις οποίες ήταν τοποθετημένοι οι πλανήτες!
Στηριζόμενοι ωστόσο στα παραπάνω αυθαίρετα αρχικά στοιχεία προσέγγισης, οι περισσότεροι αγγλοσάξωνες επιστήμονες είναι πολύ ευχαριστημένοι με τους δικούς τους πρόσφατους προγόνους οι οποίοι υποστήριξαν την ύπαρξη ατόμων με τη μορφή φυσικών οντοτήτων που έπρεπε να έχουν σχήμα, μέγεθος και κίνηση.
Τα άτομα πάντως για τους όψιμους ατομιστές του 17ου αιώνα είναι, όπως και για το Δημόκριτο αυτό που θα χαρακτηρίζαμε σήμερα ως «το φυσικό τέλος της χημικής ανάλυσης ενός σώματος».
